Суостаах сэрии сыллара

           Сэрии... Сэрии буолбут дуораана ырааттар ыраатар аналлаах да буоллар, бу кырыктаах сэриигэ бэйэлэрин толук уурбут дьоннорбутун өйдүөх-саныах кэриҥнээхпит... Кинилэр ааттарын-суолларын үйэтитэр аналлаахпыт! Саха сириттэн бу алдьархайы аҕалбыт сэриигэ 62509 тыһыынча киһи ыҥырыллан барбыт. Кинилэртэн 38415 тыһыынчата сэрии толоонугар охтубуттар уонна үгүстэр сураҕа суох сүппүттэр ахсааннарыгар киирбиттэр.
           Олор истэригэр Таатта оройуонун Саһыл нэһилиэгиттэн 75 киһи сэриигэ ыҥырыллан барбыта сурукка киирбит. Кинилэртэн 47 киһи этэҥҥэ эргиллэн кэлбиттэр. Оттон 28 эдэркээн эр дьоммут сэрии будулҕаныгар түбэһэннэр, төрөөбүт алаастарыгар төннүбэтэхтэрэ, көмүс уҥуохтара аата суох үрдэллэргэ хаалаахтаабыттара...
           Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Таатта оройуонун Саһыл нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ дойду көмүскэлигэр кыралыын-улаханныын бука бары туруммуттара. Оччолорго «Жданов» аатынан кытыллар холкуостара саамай элбэх ыанньык ынахтаах, субан сүөһүлээх, сылгы үөрдээх, үгүс көлүнэр оҕустаах, ат көлөлөөх биир бастыҥ үлэлээх, дьонуҥ-сэргэтин да ахсаана элбээн, үлэ күөстүү оргуйан олордоҕуна, эмискэ арҕаа сэрии буолбут ыар сураҕа тарҕаммыта. Ол күнтэн холкуос саамай төһүү үлэһит эр дьонноро утуу-субуу фроҥҥа ыҥырыллан баран испиттэр. Үс сыл устата ыҥырыллан, киһиттэн киһи ордубатах. Холкуос үлэтэ кырдьаҕас оҕонньотторго, дьахталларга уонна обургу оҕолорго сүктэриллэн хаалбыт.Фроҥҥа барааччыларга Ытык Күөлтэн байыаннай таҥастаах киһи кэлэн, бэбиэскэ диэн сурук туттартаан, түргэн үлүгэрдик бөһүөлэктэрин аннынааҕы төбүлэххэ улахан баркаас диэн мас оҥочолорго олордон баран, кэс тыл этэр эбит. Ол түгэҥҥэ, төрөөбүт алаастарыттан арахсаннар, ханна да тиийэллэрин билбэт, суостаах сэрии уотугар умса анньыллан баран эрэллэриттэн харааста бырастыылаһар барахсаттар, аны хаалааччылар сайыһыы санньыар туругар хам куустараннар, ол илдьэ барааччы уоттаах-күөстээх тылларын өйдөөн-дьүүллээн истибэккэ, оҥочолор көстүбэт буолуохтарыгар диэри ытаһыы-соҥоһуу, ким да Төбүлээх кытылына, иирэ талахтар быыстарынан сырсаахтыыр, ким эрэ кырдалга үүнэн турар хатыҥ маска өйөнөн туран: «...аҕабыт хайаан да тыыннаах дьиэтигэр эргиллиэ...» диэн бигэ санаа ылынан хаалаахтыыллара үһү. Салаа үрэхтэринэн Алдан эбэ5э киирэннэр, аллараа устаннар Кириэскэ тиийэн, салгыы борокуотунан Уус Таатта сиригэр тохтооннор, байыаннай комиссияны ааһар эбиттэр. Бастакы хомуурга барбыт эдэркээн уолаттартан ким да төннүбэтэх. Ким сураҕа суох сүппүт, ким сэрии толоонугар охтубут... Итинник ис хоһоонноох «хара» суруктар кэлэ турбуттар... Ол курдук үс бииргэ төрөөбүт Семен, Иван, Яков Мяриннартан, кыра бырааттара Яков эрэ эргиллибит. Оттон эдэркээн, сүүрбэччэлээх эрэ ини-бии Василий уонна Артем Скрыбыкиннар иккиэн арҕаа фроҥҥа тиийэннэр, аата-суола биллибэт үрдэллэргэ үйэ-саас тухары хаалаахтаабыттар. Ини-бии Николай уонна Василий Скрыбыкиннартан, Василий этэҥҥэ кэлбит. Ини-бии Афанасий уонна Илья Степановтартан, Илья тыыннаах дойдутун булбут. Ини-бии Петр Евсеевич I уонна Петр Евсеевич II Скрыбыкиннар иккиэн этэҥҥэ эргиллибиттэр. Яков Мярин фроҥҥа барарыгар Өрүөстээх диэн сайылыгын балаҕанын эркинигэр хоһоон суруйан хаалларбыта бэрт өр сылларга сүппэккэ турара. Фронтан ыыппыт суруктарын аахтахха: «...төрөөбүт Кытылын наһаа таптыыра, дьонугар-сэргэтигэр хайдах дьаһанан тыыннаах олороллорун туһугар сүбэлэрэ, сотору Кыайыы буолан этэҥҥэ эргиллэн кэллэҕинэ тугу өссө оҥоруон туһунан баҕа санаатын түмэн, ардыгар Кытылын дьонун хоһуйан, санааларын өрө көтөҕөр хоһооннору...», - ып-ыраас буочарынан суруйан ыытар эбит. Ол суруктар Саһыл оскуолатын музейыгар харалла сыталлар. Яков Тимофеевич «Уот» диэн альбомугар суруйбут «Боевой доҕотторуом, охсуһуу хонуутугар оҕуннахпына, хорсуннук өлбүтүнэн ааҕаарыҥ», - диэн.
           Сэрии буолбута үһүс сылыгар балаһыанньа өссө уустугурбут. Икки бастакы хомуурга хапсыбатах дьоннору барыларын туох да төтөлө суох түргэнник хомуйаннар Ытык Күөлгэ аҕалбыттар. Ити Кытылтан кэлбит 9 киһиттэн Михаил Иосифович Скрыбыкины (саамай эдэрдэрин) хараҕынан сыыйан хаалларбыттар. Онтон атыттары барыларын Дьокуускайга аҕалбыттар. Оттон фроҥҥа утаарыллыбыт 8 киһиттэн, ини-бии Петр Евсеевич I уонна Петр Евсеевич II Скрыбыкиннар уонна Гаврил Васильевич Степанов эрэ этэҥҥэ дойдуларыгар эргиллибиттэр. Дьэ, ити курдук айаннаан Усть-Кут диэн сиргэ кэлбиттэр. Итинтэн бэйэ-бэйэлэрин сүтэрсибиттэр. Биһиги аҕабыт Гаврил Васильевич Степанов Мальта сиригэр кэлбит. Онно биир дойдулааҕын Мэҥэ Алдан нэһилиэгэр олорбут Ефимов Роман Николаевиһы көрсөн бииргэ тутуһан сылдьыбыттар. Аҕабыт маннык ахтара: «...үлэ арааһын толорорбут, алдьаммыт муосталары тутарбыт, аттары-көрөн харайан, арҕаа фроҥҥа вагоҥҥа угаммыт утаарарбыт. Хортуопуйдаах бааһыналарга үлэлии сылдьаммыт биир да хортуоппуйу энчирэппэт этибит. Куруук аччык курдук сылдьарбыт, истэринэн ыалдьан киһи бөҕө өлөрө...». Кыайыы буолбутун кэннэ фронтан дьоннору дойдуларыгар утуу-субуу ыытан испиттэр. Аҕабыт Дьокуускайы хайдах буолбутун маннык кэпсиирэ: «...Иркутскайтан ыла араастаан айаннаан иһэн суолга сууллан хаалбыппын... ону кэннибиттэн иһэр дьон буланнар Дьокуускайы сыккырыыр тыыным быста сыһан булбутум... Аппа уҥуор фроҥҥа барарбытыгар илдьибит сирдэригэр чугаһаан бараммын олбуорга нэһиилэ өйөнөн турдахпына биир дойдулааҕым, эдьиийим кэргэнэ Өлөксөй Бурцев булбута...». Алексей Андреевич Бурцев Кириэс Халдьаайы Үөгэн киһитэ аҕабыт чугас аймах эдьиийин Вера Яковлевна Степановнаны кэргэн ылан, сэрии иннинэ Дьокуускайга көспүттэр эбит. Кини уоттаах сэриигэ биир бастакынан барбыт уонна арҕаа фроҥҥа сылдьан, илиитигэр баас ылан госпиталтан дойдутугар төннүбүт. Онон күн аайы Аппа уҥуор тиийэн дойдутун дьонун булан дьиэтигэр аҕалан, кэргэнэ Вера Яковлевналыын сэниэ-күүс киллэртээн бараннар, дойдуларыгар атаартыыр эбиттэр. Аҕабыт фроҥҥа барбытын кэннэ, хайдах олорбуттарын туһунан ийэбит, тыыл ветерана Анна Алексеевна Степанова ахтыытыттан: «...Кытыл дьоно сэрии иннинэ син балачча улахан хаһаайыстыбалаах этибит. Сотору-сотору боломуочунайдар диэннэр кэлэннэр балаһыанньаны кэпсииллэрэ. Сэрии иннинэ кыһынын Туора Арыыга кыстыырбыт. Сайынын Өрүөстээххэ сайылыкка тахсарбыт. Ити кэмтэн арыый да дьоммут бары фроҥҥа бараннар, хас да ыал Кытылбыт иһигэр бары дьукаахтаһан кыстыыр буолбуппут. Биһиги аҕабыт 1943 сыл сайын саҕаланыыта барбыта. Улахан кыыспыт Мотябыт аҕыстааҕа, онтон Улябыт биэстээҕэ, улахан уолбут Баһылай үһүгэр сылдьара. Аҕата фроҥҥа барарыгар кыра уолбут Ганя саҥа төрөөн хаалбыта. Аҕата биир ыйдаах уолугар бэйэтин аатын биэрбитэ. Дьэ, ити курдук 4 оҕобунаан суос соҕотох хаалбытым. Испэр наар тыыннаах эргиллэн кэллэр диэн саныырым. Түүннэри-күнүстэри үлэлиирбит. Барыта дьахталлар, обургу оҕолор уонна биир эмит кырдьаҕас оҕонньоттор бааллара. Түүнүн мин фроҥҥа барар куобах тириититтэн кээнчэ, үтүлүк тигэрим. Туох баар тимири, алтаны барытын хомуйтараллара. Онтон фроҥҥа наада диэн барытын хомуйан бараллара... Сэрии сылларыгар олохпут олох кытаанаҕа. Аспыт-таҥаспыт олох быста-быста салҕанара. Сорох дьахталлар тыаҕа мас кэрдиитигэр, тиэйиитигэр тиийэ үлэлээбиттэрэ. Сайынын от уонна бурдук үлэтигэр обургу оҕолор улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан күүс-көмө буолаллара. Аҕыйах кырдьаҕас оҕонньоттор бааллара абырыыра. Кинилэр тугу булбуттарын барытын бүтүн холкуос ыала бары үллэстэн аһыырбыт, балык буоллун, куобах этэ буоллун. Мин кыра оҕолорбун дьиэҕэ бэйэлэрин хааллартаан бараммын үлэлии барарым. Обургу Мотям иккис кылааһы бүтэрээт, үөрэҕиттэн тохтоон үлэ киһитэ буолбута. Баччаҕа кэлэргэ оҕолорум хата бэйэ-бэйэлэрин көрсөн син улаатан испиттэрэ. Аҕабыт Кыайыы кэнниттэн эргиллэн кэлиитигэр, биир ыйдаах хаалбыт кыра уолум билбэт киһитэ киирбитигэр атыгыраабакка утары хааман тиийбитэ... Мин ааҥҥа киирбит саллаат таҥастаах ырыган киһини бастаан көрөөт билбэтэҕим. Ол курдук аҕабыт ыран олох сэниэтэ эстэн кэлээхтээбит этэ...».

(Тыыл бэтэрээнэ Степанова А.А. ахтыытыттан 1996 с.)

Ахтыы

           Мин аҕам, Тимофеев Петр Федорович, 1915 сыллаахха эбэ алааһыгар төрөөбүтэ. Үс саастааҕар аҕабыыт кэлбитигэр сүрэхтэппитэр, ол иһин 1918 сыллаах төрүөх курдук миэтирэкэтигэр киирбит. 1997 сыллаахха атырдьах ыйыгар, 82 сааһыгар өлбүтэ. Кини элбэх саҥата суох, сытыары сымнаҕас, көнө майгылаах үлэһит киһи этэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан маннык кэпсиир этэ.
           1941 сыллаахха от үлэтэ үгэннээн турдаҕына бэбиэскэ кэлбит. Кириэс Халдьаайыттан Николай Тарабукинныын, Ийэ дойдуларын иннигэр ытык иэстэрин төлүү, оройуон киинигэр Ытык Күөлгэ аргыстаһан барбыттар. Онтон хаандыгалары кытта салгыы айаннаабыттар. Кинилэри Забайкальскай фроҥҥа ыыппыттар. Бастакы саллаат сүрэхтэниитин, сулууспаларын таҥара дьиэтигэр барбыттар. Ол кэнниттэн Монголияҕа илдьибиттэр. Түүн үөһэ хаста да тревога оҥорон туруораллара, оборонаны бөҕөргөтөллөрө үһү. Кулун тутар ыйга 1942 сыллаахха биэс уонча киһи, көҥүл өттүлэринэн ыҥырыллан дьиҥнээх сэриигэ барбыттара. Комиссия кэнниттэн биһигини Читинскай уобаласка бырахпыттара. Онно икки этээстээх кавалерийскай эскадрон казарматыгар олорбуппут. Үөрэнэн баран поеһынан Үрүҥ үрэххэ дылы күүппэтэх өттүттэн араас быһылаан буолбута. Экзамен туттара сылдьан атым иини үрдүнэн ыстанан иһэн бүдүрүйэн сууллан түспүтэ, онно мин эчэйэн госпитальга түбэспитим. Сайын комиссиялаан баран биир сылга уоппуска биэрбиттэрэ. Инньэ гынан Арҕааҥҥы фроҥҥа түбэспэтэҕим. Дойдубар тиийэн кэлбитим. Дойдум дьоно эрэйдээхтэр дьүдьэйэн-дьадайан хоргуйан олороллор этэ. Үлэһит илии тиийбэт, миигин сонно биригэдьииргэ туруордулар.
           От ыйыгар 1943 сыллаахха иккис бэбиэскэбин туттум. Эмиэ хомунан айаннаатым. Дьокуускайга миигин саҥа хомуурдарынан туспа этэрээт састаабыгар киллэрэн Арҕаа ыыттылар, 36 киһи этибит. Эмиэ манастыырбар түбэстим. Ыйы быһа үөрэнэн баран Семенов хайатын штурмалаатыбыт. Эмискэ илин барар гына бирикээс кэллэ. Ерофей Павлович станциятыгар дылы тиийдибит. Онно мин туспа хайаҕа сэриилэһэргэ аналлаах полкаҕа сулууспалаатым. Кыраныысса адьас чугас этэ, ол иһин чаастатык үспүйүөннэри, диверсаннары тутарбыт.
           1945 сыллаахха биһиги полкабытын баржанан Амур үрэҕи туораппыттара. Уҥуоргу биэрэккэ турар биһиги бөһүөлэкпититтэн эрэ улахан бүһүөлэги ылбыппыт. Мимн пулеметчикка иккис нүөмэр этим, ол иһин наһаа ыарахан пулемет диискэлэрин таһар этим. Ол курдук иннибит диэки чугуйан эрэр өстөөҕү кытта сэриилэһэ-сэриилэһэ баран испиппит. Бастакы бөҕөргөтүллүбүт линияны тоҕо көттүбүт. Иккис линияны кыайан тоҕо көппөккө тумнан үһүс линияҕа тиийэн бэйэбит дьоннорбутун көрсүбүппүт. Онтон сотору икки массыынанан маҥан былаахтаах дьоппуоннар тиийэн кэллилэр. Ол курдук мин бойобуой суолум Харбиҥҥа тиийэн түмүктэммитэ.
           1946 сыллаахха от үлэтин үгэнигэр «Японияны кыайыы иһин» мэтээллээх дойдубар төннөн кэлбитим.
           Байыаннай эбээһинэһим туһунан сибидиэтэлистибэбэр икки строканан суруллубут:
           «Бэс ыйын1941 сылыттан от ыйын 1946 сылыгар диэри армияҕа сулууспалаата, милитаристкай Японияны утары сэриигэ кытынна, доруобуйатынан босхолонно» - диэн.
           Монголия истиэбигэр саллаат тымныы аччык олоҕо, пулемету сүгэн үрдүк хайалары туорааһын, бойобуой атынан көтүтүү мээлэ суох хаалбатаҕа. Сэрии кэнниттэн ыарытыйар буолбута, сиһинэн, атаҕынан, тыҥатынан. Ол да буоллар сэрии кэнниттэн хаһаайыстыбаны хаҥатарга элбэх сыратын биэрбитэ. Биригэдьииринэн, бухгалтерынан, кассирынан үлэлээбитэ.
           1955 сыллаахха Жданов аатынан колхоз хортуоппуй үүннэрэр биригээдэ биригэдьиирэ буолан, Тыа хаһаайыстыбатын республикатааҕы быыстапкатыгар үрдүк таһаарыылаах үлэтин иһин II степеннээх дипломунан уонна «Победа» чаһыынан наҕараадаламмыта.
           1957 сыллаахха төрүт истибэккэ да, билбэккэ да сырыттаҕына эмискэ военкоматтан кэлэн «За боевые заслуги» диэн мэтээли туттарбыттар.
           1985 сыллаахха сонно тута үс наҕарааданы туттарбыттара: II степеннээх Аҕа дойду сэриитин орденынан, «Участнику войны», «Участнику трудового фронта» диэн мэтээллэри. Хара өлүөр диэри кинигэни, хаһыаты, сурунааллары көтүппэккэ ааҕар этэ. Республика, оройуон сонуннарын көтүппэккэ истэрэ.

Тимофеева Анфиса, кыыһа

Саллаат ахтыыта

Николай Иванович Охлопков

           Мин армияҕа 1943 сыллаахха ыам ыйын бүтэһик күннэригэр ыҥырыллыбытым. Аан бастаан, Забайкальскай байыаннай уокурукка Иркутскай куоратыгар байыаннай чааска тиийэн 64-с учебнай чааска стрелковай полкаҕа үөрэммитим. Ити байыаннай учебнай стрелковай полкаҕа үөрэммитим, фроҥҥа барыахпар дылы, байыаннай устааб көрдөбүлүн быһыытынан толору оччотооҕу сэриигэ oxcyhyy тактикатыгар уонна личнэй сэриигэ туттар сэптэрбит, устрой ставкатын толору үөрэппиттэрэ. Биһиги үөрэнэ сылдьан,
хаһыа да буолан охсуһуу бара турар фронугар ыыталларыгар барыахтаах сорукпут ити иннинэ полка командирыгар суругунан көрдөһүү түһэрбиппит. Ону учуоттаан туран командование Улуу Октябрьскай революция бырааһынньыгын көрсө биһигиттэн байыаннай бирисээгэни туппуттара уонна сонно тута сэтинньи ый ахсыс күнүгэр Арҕаа фроҥҥа атаарбыттара. Биһиги бэрт уһуннук поеһынан айаннаан, Баланда куоракка тиэрпиттэрэ. Онно тиийэн мин бииргэ табаарыстарбыттан сорохторуттан арахсан Ленинградскай фроҥҥа атаарыллыбытым. 1943 сыллааҕы Ленинград блокадатын саамай ыарахан суостаах бириэмэтэ этэ. Биһиэхэ анаан торжественнай митинг оҥорбуттара. Ол митинг бириэмэтигэр биир кытаанах бэлиэ балаһыанньа ленинград олохтоохторутар баарын бэлиэтии көрбүтүм. Ленинград уруккута буолбатах, билигин балаһыанньа арыый
да кэмигэр кэллибит, ол курдук, урут 150 грамм килиэби паек ылар эбит буоллахпытына, билигин 300 грамы ылар буоллубут диэбиттэрэ. Онон билигин бойобуой дуухпутугар быһыы-майгы кинилэр өттүлэриттэн үөскэтиллибитэ. Ити митиммит ситэ тумуктэммэтэҕэ.
           Өстөөх артиллериянан ытыалаабытынан барбыта. Ыксалынан массыынаҕа олордуталаан, куорат иһигэр тэйиччи киллэрбиттэрэ. Ол да буоллар, хас да киһи өлөн, биһиги кэккэбититтэн туоратыллан биһиэхэ аһыыбытын уонна абабытын ордук дириҥэппитэ.
           Ленинград улахан, кыраһыабай, бөдөн тутуулардаах куорат этэ. Тутуу үксэ былыргылыы, архитектурнай, оһурдаах-ойуулаах эбит. Ол гынан баран сэриигэ алданыыта-кээһэниитэ киһи сатаан кэпсээбэт гына киһи хараҕар быраҕыллар этэ. Ленинградка уһуннук иһигэр олоппотохторо. Нөҥүө күн билиибитин билсэн баран, барыбытын мунньан, стройдаан тураннар фронт баланыанньатын билиһиннэрбиттэрэ уонна Ленинград куоратын өстөөхтөн букатыннаахтык босхолуур соругу саллааттар иннилэригэр туруорбуттара.
           Ити митинг бириэмэтигэр полковник званиелаах офицер кэлен, миигиттэн ханнык омукпун ыйыппыта. Онно мин сахабын быһаарбыппар: « Мин сахалары билэбин, үчүгэйдик сэриилэһэллэр, мин чааспар Алексеев диэн саха баара. Кини разведкаҕа сылдьан өлбүтэ»- диэн этэн ааспытын улаханнык испэр умнуллубат гына өйдөөн хаалбытым.
           Онон сахалар сэриигэ үчүгэйдик охсуһан хайҕаналларын нуучча улахан командирдара сыанабыл биэрэллэрин нуучча доҕотторум сэргэҕэлии истибиттэрэ. Ити кэнниттэн икки хонон баран биһигини передовой линияҕа киллэрбиттэрэ. Биһиги уоттаах сэрии үөһүгэр киирбиппит ити курдук саҕаламмыта. Үөһэттэн-алларааттан сир-халлаан ньиргийэ олорор этэ. Аттыбытыгар снаряд эстэр, буулдьа ыйылыыр, ынырыктаах сэрии этэ, сир дойду бүтүннүүтэ күүдэн буруо буолан өрүкүйэ сытара. Ол да буоллар, ити бириэмэҕэ өстөөх хотторон турар бириэмэтэ этэ. Онно көрбүтүм, өстөөх билиэннэй саллааттарын, офицердарын 1943 сыл өстөөх 1927 сыллаах төрүөхтэн тэрийбит армията хотторон билиэн түбэспиттэрин.
           Ити түүн биһиги портовой куоракка Кронштадка тиийбиппит, өстөөх куотан иһэрин кэннитэн эккирэтэн тилэх баттаһан испиппит.
           Өстөөх төһө да куоттар, тумул-хотоол, үрдэл сирдэр күлүктэригэр тохтоон туран массыына үрдүттэн минометунан ытыалаан, биһиэхэ элбэх сүтүүнү таһаарбыта. Мин минометчик быһыытынан минометнай взводу кытта иһэр этим. Биһиги минометтарбытын ат сыарҕатыгар тиэйэн иһэрбит. Онно айаннаан истэхпитинэ разведчиктартан сигнал кэлбитэ. Полка командирдара биһигини тохтуурга уонна минометтары бойобуой готовноска туруортуурга бирикээс биэрбитэ, бэрт тиэтэлинэн икки миномету туруора охсон, өстөөх массыыната маскировкаланан турар сиригэр уоту аспыппыт. Онтон сотору хас да снаряды таһаарбыппыт кэннэ тохтоппуттара. Иннибит диэки сыбарытан айаннаан барбыппыт, өстөөх саллааттара минометтаах массыыналарын быраҕан баран сатыы куоппут этилэр. Нөҥүө киэһээ хараҥа буолуута сис тыалаах сири таҥнары түһэн истэхпитинэ, өстөөх тоһуйан сытан артиллериянан ытыалаан, биһигиттэн элбэх сүтүк тахсыбыта. Ол да буоллар биһигини ити тоһуур тохтоппотоҕо, иннибит диэки кимэн киирэн испиппит уонна Нарва өрүс биэрэгэр тиийэн тохтообуппут. Өстөөх өрүс уҥуор бөҕөргөтүллүбүт оборонатын туһунан разведка биллэрбитэ. Биһиги минометтарбытын биэрэк үрдүк тумулун кэтэҕэр хаһан баран туруортаабыппыт. Онтон командир бирикээһининэн өстөөххө минометнай уоту аспытынан барбыппыт. Мин миномет снарядын таһар этим. Ити бириэмэтигэр өстөөх утары хардары минометнай уоту аспыта. Онно мин бойобуой табаарыстарым сорохторо ыараханнык бааһырбыттара. Икки миномеппут буорунан көмүллүбүт этэ. Бааһырбакка ордон хаалан тыыннаах дьоммут сорботун бэрэбээскилээн санчааска таспыппыт. Дьэ ол түгэн мин олохпор биир саамай ыарахан ынырыктаах суол этэ. Өлөн эрэр табаарыстарым, бааһырбыт доҕотторум, хаһыылара-ыһыылара мин кулгаахпар умнуллубат гына хатанан хаалбыттара.
           Нөҥүө күн миигин пехотаҕа ылбыттара. Онно 48-с стрелковай дивизиятыгар 593 стрелковай полкатын 3-с батальонугар бастаан сахалары көрсөн комбаттан көрдөһөн алта киһиттэн састаабтаах сахалар отделенияларын тэриммиппит. Ол гынан баран, бастакы түүн наступлениеҕа киирбитигэр биир дойдулаахпыт Дмитриев биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта, биһигини барыбытын долгуппута. Ити алдархай кэнниттэн, биһигини үс хонукка сынньатан баран, эмиэ хаттаан кимэн киириигэ туруорбуттара. Ол кимэн киириигэ биһиги 593 полкабыт аан бастаан өрүһү туораан, уҥуоргу биэрэккэ тахсыбыпыт,
атын полкалар ити бириэмэҕэ кыайан тахсыбатахтара. Ити өрүһү туорааһыҥҥа өрүс мууһугар наһаа элбэх киһи биһиги өттүбүтүттэн өлбүтэ уонна бааһырбыта. Ити туорааһыҥҥа биһиги сахалар үhүө буолан уҥуоргу биэрэккэ инники кэккэҕэ тахсыбыппыт, ол кыргыһыыга уонна туорааһыҥҥа Өлүөхүмэ уола Петров өлбүтэ, Таатта уола Андросов улаханнык бааһырбыта. Биһиги полкабыт интэн салҕыы иннин диэки кимэр кыаҕа суоҕа ол курдук элбэх киһи өлөн, бааһыран кыргыһыы хонуутуттан туораабыта. Онон биһиги кэннибититтэн иһэр атын полкалар солбуйбуттара. Биһигини нэдиэлэ курдук сынньаппыттара. Сынньалан кэнниттэн биһиги чааспытын толорон баран, эмиэ салҕыы передовой линияҕа кимэн киириигэ ыыппыттара. Биһиги иннибитигэр танкалар киирбиттэрэ. Өстөөх тыаҕа сөрөнөн сытан күүстээх уоту аспыта. Онон инники кимэн киириибит тохтотуллан окопа хастан оборонаҕа сыппыппыт. Ити түүнүгэр сүрдээх хараҥанан туһанан немецтар контратака оҥорон биһиги оборонабытыгар ыкса кэлбиттэрэ. Мин ити бириэмэҕэ станковой пулеметунан өстөөххө күүстээх уоту аспытым, мин аттыбар сытааччы взвод командира младшай лейтенант автоматынан уонна казах уола ручной пулеметунан өстөөххө күүстээх уоту аһан өстөөҕү иһирдьэ киллэрбэтэхпит. Сарсыарда халлаан сырдаан эрдэҕинэ немец саллаата саһан кэлэн ыкса аттыбытыгар гранатанан быраҕаат төттөрү ыстаммыта. Ону көрөммүт кини кэнниттэн уоту ahaaт охторбутум. Онтон кини гранатата ситэ тиийбэккэ түһэн биһиэхэ улахан кутталы онорботоҕо. Сонно тута ойоҕос өттүбүттэн немец саллаата автоматынан ытыалаабыта, онуоха мин илиибэр баас ылбытым, ол да үрдүнэн передовой линияттан тахсыбакка сытан илиибин бэрэбээскилэтэн баран өстөөххө уоту aha сыппытым. Онтон киэһэлик биһиэхэ көмөҕө күүс кэлбитэ, ол кэнниттэн санчааска баран дьиҥнээхтик эмтэммитим. Мин санчааска сыттахпына нөҥүө күнүгэр уҥа илиибин тоһуттаран, взводум командира эдэр лейтенант кэлэн миигин көрсөн баран: «т. Охлопков Н.И. эйиигин «Слава 111-с» степеннаах орденынан наҕараадаламмыккынан эгэрдэлиибин» диэбитэ. Ити санчааска миигин уһуннук сытыарбыттара, ол устатыгар наҕараадам кыайан тиксибэтэгэ. Онтон үтүөрбүтүм кэннэ сразу урукку военнай чааспыттан уларыйан 327-с стрелковай полкаҕа тубэспитим. Ол да иһин буолуо, ити наҕараадабын билиҥҥэ дылы ылбатым, санаабар
чааспыттан уларыйан уонна передовойга бараммын буккулуннаҕа буолуо дии саныыбын. Саҥа тубэспит полкам передовой линияҕа сразу наступлениены (кимэн киириини) саҕалаабыта. Тыалаах сири мүччү түһэн киэҥ ыраас хотооллордоох толоон устун кимэн киирбиппит. Ол эрээри өстөөх наһаа күүстээх утары уот аспыта. Онон биһиги элбэх сүтүктэнэн туран чугуйарга күһэллибиппит, онон оборона оҥостон биир сиргэ тохтообуппут. Ол да буоллар хат-хат туран кимэн киирииини хас эмэ хонуктар усталарыгар оҥортолоон көрөн баран кыайан өстөөх кирбиитигэр киирбэтибит. Өлүү-бааһырыы наһаа элбээтэ, киһи ахсаана да аччаабыта. Онтон маай бырааһынньыга буолбута, онно биһигини солбуйан тыылга передовойтан төттөрү таһааран сынньаппыттара, онно ааҕан көрбүттэрэ, бүтүн полкаттан тынннаах 67 эрэ киһи, ордон хаалбппыт. Онон биһигини уһуннук сынньаппыттара полкабытыгар пополнение онорор буоланнар атырдьах ыйын саҥатыгар эрэ передовой линияҕа наступлениеҕа киирбиппит. Ити наступлениеца туохта ынырыктаах кыргыһыы буолбута, сыалай дивизия кимэн киирэн «Нарва» куораты өстөөхтөртөн босхолообуппут. Куорат бүтүннүүтэ үнтү буомбаламмыт снарядтарынан ыһыллыбыт уонна сороҕо уматыллыбыт этэ, былатан эттэххэ өстөөхтөр куоппуттара, инньэ гынан аҥардас кыһыл кирпииччэ эрэ ыһылла сытара.
           Ити кэнниттэн биһигини сорохпутун чааспытыттан устан ылан Калининскай уобалаһынынан «Великие Луки» куоратынан нөҥүө Латвияҕа «Резекино» куракка дылы поеһынан, онтон сатыы айанннаан «Модцон» куораты сатыы айанннан улаханнык илистэн-сылайан истэхпитинэ, өстөөх бомбандировщига түһэн көрөн буомбалаан улахан сүтүгү биһиги чааспытыгар таһаарбыта. Ол буомбалааһыҥҥа уҥа илиибэр ыараханнык бааһыран эмиэ госпиталга киирбитим. Госпиталга икки аҥаар ый устата эмтэнэн үтүөрбүтүм. Госпиталтан үтүөрэн тахсан баран кэлин сулууспалаабыт чааспар төттөрү төннүбүтүм, командирдарым связнойунан ылбыттара. Ол дойду түүҥҥү хараҥатыгар иннибэккэ харса суох сылдьан командирым наадатын иннигиҕэһэ суох аккуратнайдык толорон испитим, ол да илин буолуо, миигин полка связнойунан кэлин ылбыттара. Онно биир түбэлтэни өйдүүбүн, арай биирдэ түүн ытыс таһынар харанаҕа полка командира подполковник Бахман бэйэтин орденареһыныын 3-с батальоҥҥа барбыппыт. Онно олус хараҥаҕа кинилэр миигин бастаппыттара уонна курбуттан ыкса тутуһан испиттэрэ. Ол истэхпинэ адьас тутуһар кэриэтэ үс күлүк иннибитигэр барыс гыммыттара, онно мин - «Гохтоон! Илиигитин өрө уунун, кимнээхтэргитий» - диэн хаһытаабытым. Онуоха кинилэр нууччалыы хардарбыттара, - «Немецтарбыт, билиэн бэринэ кэллибит»- диэбиттерэ. Ити бириэмэтигэр подполковник миигин илиитинэн биллэрээт, - «Сэрэн!»- диэн түргэнник хаһытаабыта уонна немецтарга туһаайан команда биэрбитэ: «Оружиеларгытын сиргэ быраҕын, уонна кэннигитинэн биэстии хаамыы - биэрин» - диэн хаһытаабыта. Ол кэнниттэн тута биир немец немецтии саҥарбыта, онтон утаакы буолбакка автоматтарын устан бырахпытынан барбыттара. Онтон биһиги курокпутун туруоран , адьас бэлэм турар этибит. Итинник тугэҥҥэ сөкүүндэнэн замсааһыннар эрэ наадалар этилэр. Немецтар команданы тута толорон автоматтарын быраҕан баран кэннилэринэн чугуйбуттара. Мин автоматтарын баран хомуйталаан ылбытым. Ити бириэмэтигэр биир немец саллаата биһиги элбэхпит диэбитэ. Онуха полка командира саллааттары бастаан диэбитэ. Биһиги кинилэри иннибитигэр - уктан ыкса батыһан испиппит. Онтон сотору соҕус тыа иннигэр биир бөлөх доҥҥо тиийбиппит. Ону пленнай - дьоннорбутун иннибитигэр уктан туран кинилэринэн нөҥүө бэринэллэригэр подполковник командалаабыта. Онно ким да утарсыбакка саллааты бары батыһан биэрбиттэрэ. Итиннэ 57 немец плен ылан дивизия штабытар илдьэн туттарбыппыт.
           Ити кэнниттэн хас да хонон баран эмиэ оборонаҕа сытан, эмиэ полкам штабыттан үһүс батальоҥҥа сурук илдьэ барбытым. Онно батальоҥҥа тиийбитим батальон командира роталар бэлэмнэрин проверкалыы барбыт этэ. Ону күүтэ таарыйа утатаммын тыа иһигэр чугастааҕы водокачкаҕа уу иһэ барбытым. Онно тиийэн котелокпун боробулуоха сытарын булан онно быалаан водокачкаттан ууну сомсон таһааран эрдэхпинэ, эмискэччи водокачка таһыгар немец барыс гынан эрдэҕинэ мин туора ойон
тахсаат, автомааппын кини диэки туһаайаат төлү тардан кэбистим, арай киһим ат буола түстэ, бааһырда быһыылаах. Сонно тута кыра иһирик мас быыһыгар икки киһи күлүк гыммытыгар, ол диэки автомаппын туһаайаат эмиэ тохтото-тохтото уоту астым. Мин тыаспын истэннэр бэйэм дьонум кэллилэр, онно «немецтар бааллар»-диэн талах диэки ыйарбын кытары комбаат «немецтары тыыннаахтыы тутун» диэн команда биэрдэ. Дьонум бары мас быыһынан сырсан бардылар. Мин били бааһыпыт немецпэр тиийбитим көхсүгэр табыллан өйүттэн тахсан сытара, онтон кэлин өйдөөн толкуйдаабытым, кини үөмэн кэлэн миигин автоматынан охсубутун туора көтөн биэрбиппэр сыыһа охсубут эрчимигэр автоматын мүччү туппут этэ.
           Ону сонно тута тыннаахтыы аҕалбыттара. Онтон үhүc киһини передовой линия таһыттан билиэн тутан аҕалбыттара. Тыыннаах дьоннору миигинэн полка штабыгар иттэрбиттэрэ.
           Ити кэнниттэн сотору соҕус буолан баран дьиҥнээх наступленияҕа киирбиппит. Онно өстөөх бастакы оборона линиятын ылан иккис линиятыгар тиийбиппит. Онно өстөөх хас да төгүллээн контрнаступлениятын бириэмэтигэр өстөөх разведката миигин билиэн ылсаары хаста да тоһуйа сылдыбыттарын туһунан кэлин тутуллубут билиенней немецтэр мин командирдарбар кэпсээбиттэр эбит. Ону кэлин миэхэ сынньалаҥ бириэмэтигэр билиһиннэрбиттэрэ. Мин связной буоларым быһыытынан фронт инники линиятыгар соҕотоҕун сылдьар түбэлтэм бэрт элбэх буолааччы этэ. Онон сибээстээн плен ылаары бултаан көрбүттэрэ табыллыбатах быһыылаах. Ол да иһин тыынннаах ордор дьолум, мүччү-харчы түһэн ортоҕум буолуо.
           Ити курдук 1944 сыллаахха ахсынньыга дылы инники линияттан тахсыбакка сылдьан Латвия, Литва сирдэринэн сылдьан сэриилэспитим. Онно чуолкай сирдэрин, куораттарын ааттарын өйдөөбөппүн, үксүн умнаталаан кэбистим. Куруутун наступление салҕанан бара турбута. Биһигини 327-с стрелковай полкабыт сэриилэһэр киһитин ахсаана аччаан барбыта. Элбэх ахсааннаах киһи өлөн уонна бааһыран стройтан торааабыттара. Ол бириэмэтигэр миигин дивизия штабытар ыыппыттара. Онно тиийбиппэр миэхэ 37 офицеры бэйэм полкабар сирдээн биэрэрбэр сорудахтаабыттара. Ону чиэстээхтик толорон туох да монуокка түбэспэккэ полкам штабыгар аҕалбытым. Онтон командирым салҕыы тугу сорудахтыырын көһүтэ окопам таһыгар олордохпуна, арай эмискэ төбөм ньир гына түспүтэ, сонно тута өйбүн сүтэрэн кэбиспитим. Миигин өйө суох киһини Рига куоратынан бааһырбыттары кытта хос Лениниград куоракка аҕалбыттар этэ. Онно сытан 12 хонон баран өйдөммүтүм. Өйдөнүүм бастакы түбэлтэтигэр дьон саҥата: «степ кыыһа»-киинэҕэ устабыт, дьон кэпсэтэллэрин истииттэн саҕалаабытым. Онон Ленинградка төбөбүнэн ыараханнык бааһыран муус устар ый ортотугар диэри сыппытым.
           Өстөөх кыаттаран-хотторон барбыта. Мин эмиэ үтүөрэммин хаттаан фроҥҥа барбытым. Биһигини эмиэ Прибалтийскай фроҥҥа тиэрпиттэрэ. Ол туһаайынан өстөөх сороҕо бэриммэтэх сэриилэрэ бааллар этэ. Бастаан поеһынан айаннаабыппыт, онтон передовой чугаһыгар 15 километр - усталаах сири сатыылаан, үксүн сүүрүүнэн айаннаан сэрии передовой линиятыгар тиийбиппит. Ити ыам ыйын 7 күнүгэр 1945 сыл түүнүгэр тиийбиппит. Бастаан тиийдэхпитинэ тыас-уус суоҕа уу-чуумпу этэ. Биһиги сылайан айанннаан кэлбит дьон быһыытынан сухой - солдатскай паектарбытын аһыы олордохпутуна, биһиги боевой машиналарбыт кэлитэлээн аһыталаатылар. Онтон - сотору соҕус буолан баран немецтар баар сирдэриттэн арааһынай дьүһүннээх ракеталары халлааҥҥа таһаартаабыттара, онтон биһиги уоту аһарбытын боппуттара.
           Сарсыарда 6 чааска радионан хаста да хатыылаан, өстөөх бэриннэ, капитуляция бэрилиннэ, диэн бэлиэтээбиттэрэ, онтон үөрүүбүтүгэр буолан, биһиги халааҥҥа салют биэрэн хаста да, харса суох ытыалаатыбыт ону тута боппуттара. Онтон хардарыта куустуһа-куустуһа эккэлээтибит. Үөрүүбүт - көтүүбүт ол курдук саҕаламмыта. Сорохпут үөрүүтүттэн ытаабыта. Оннук соһумар үтүө-быһыы майгы саҕаламмыта. Өстөөҕү букатыннаахтык кыайыы бастакы үөрүүтүн итинник саҕалаабыппыт.
           Биһиги ротаны машинаҕа тиэйэн өстөөх байыаннай лааҕырыгар илдьибиттэрэ, онно биһиги 1200 пленнайбыт хаалла сыталлара. Ону хаайыыны алдьатан туран биһиги тийиэхпин иннинэ атын дьоннор босхолообут этилэр. Эмиэ үөрүү-көтүү бырааһынныга саҕалана турара. Мин биир дьиэни аттынан ааһан истэхпинэ сахалыы киһи саҥарбыта «Сахаҕын дуо?» - диэбитин көрө түспүтүм, бытыктаах, ырыган саха олорор этэ.
           Кини атаҕын тоһуттаран өстөөххө билиэн түбэһэн байыаннай лааҕыртан саҥардыы босхолонон баран үөрэн - көтөн мичилийэ олороро, киһи аһыныах курдук этэ. Ону ситэ кэпсэтиннэрбэккэ, кимин-ханныгын билиһиннэрбэккэ миигин чааһым командирдара ыҥыран ылан хомоппуттара. Онон хайа эрэйдээх итинник ыарахан өстөөх лааҕырыгар түбэһэн, муннаммытын билбэккэ эрэ арахсыбытым. Итинэн Ийэ дойду көмүскэлин иһин өстөөх буулдьатыттан үс төгүллээх бааһыран, хааммын тоҕон баран, советскай медицина көмөтүнэн дьоллонон дойдубар Кыайыы бырааһынньыгын кэнниттэн демобилизацияланан кэлбитим.
           Билигин төһө да пенсионер буолларбын үлэттэн илиибин араарбакка, совхоз производствотыгар, харыстаабакка үлэлии сылдьабын.
           Кэнэҕэски кэнчээри ыччат мин эрэйдээх боевой суолбун куруутун сыанабыл биэриэҕэ уонна мин курдук Ийэ дойдутун чэлгийэ сайдыытыгар уонна харыстабылыгар бэриниилээх буолуо диэммин эрэнэбин.

Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа

Николай Иванович Охлопков

1975 с. муус устар 25 күнэ

Тарабукин Арсен Герасимович

(05.02.1935с.-01.10.2006с.)

           Арсен Герасимович а5ата Герасим Яковлевич Тарабукин оҕонньор 5 оҕону улаатыннарбыта: Елена, Михаил, Анна уонна Арсен. Арсен саамай кыралара. Ийэлэрэ Марфа Илларионовна Кириэс-Халдьаайыттан Винокуровтартан төрүттээҕэ, Ньаппай-Дарыбыан улахан кыыһа. Эрдэ өлбүт, онон оҕолор кыраларыгар тулаайах хаалан эрэйдээхтик олорбуттар.
           Герасим Яковлевич мин хос эһэм. Сэрии кэмигэр булчут идэлээх буолан дойдутугар элбэх көмөнү оҥорбута. Айылҕаттан бэриллибит талааннаах булчут этэ. Элбэх түүлээҕи бултаан фроҥҥа анаан туттарара. Сэрии кэмигэр ас-үөл суоҕа. Кини аһын бултаан нэһилиэгэр, дьонугар-сэргэтигэр үллэртиирэ, кини онон аччыктааһынтан, хоргуйууттан, өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаабыта.
           Ону таһынан кини ааттаах уус эбит. Бурдук мэлиҥсэтин, сааны, оһоҕу уо.д.а. барытын оҥорор эбит. Эмтиир идэлээҕинэн эмиэ биллэр эбит, дьону хааннаан элбэх ыарыыттан быыһаабыт. Матрена, Анастасия, Герасим уонна Марфа сэрии кэмигэр күүстэрин-кыахтарын харыстаабакка колхозка үлэлээбиттэрэ. 1941 с. сааскыттан кураан буолара биллэн барбыта. Бэс ыйын бүтэһик күннэрин диэки арҕаа сэрии буолбутун туһунан сурах иһиллибит. Дьэ ити кэмтэн ыла олох-дьаһах уларыйан барбыта. Үлэҕэ-хамнаска барыта фронт туһа диэн буолбут 15 чаастаах үлэ күнэ олохтоммут. Сарсыарда биэстэн киэһэ тоҕус чааска диэри. От оттооһунугар дьон-сэргэ бары үлэлииллэрэ. Кэбиһиитигэр биир киһини кытта 4-5 оҕо-дьахтар буолара. Онтон атыттар бурдук быһыытыгар туруналлара.
           1942 сыллаах сайын элбэх киһи сэриигэ баран, ону тэҥэ уот кураан туран олох-дьаһах олус ыараабыт, эбиитин бурдук уонна от үүммэтэх. Талах быыһын, күөл тулатын кэрийэн оттообуттара. Аһыыр ас улахан татым буолбут. Кыһынын хоргуйан өлүү тахсыаҕын, хата куобах баар буолан абыраабыт. Былааннаах сүөһүнү, сылгыны биири да сүтэрбэккэ иитэр сорук турара. Ону толорботоххуна хаайыынан эппиэттиир тыйыс тыыннаах кэм этэ. Оччолорго ыанньыксыттар ынахтарын ньирэйдэрин кытта көрөллөрө, хотоннорун номуоһун бэйэлэрэ таһааран тоҕоллоро, сүөһүлэрин бэйэлэрэ аһаталлара, сайынын эмиэ бэйэлэрэ бостууктууллара. Саас от тиийбэтэҕинэ талах кэрдэр, тонуур биир туспа түбүк үөскүүрэ. Оҕо, дьахтар барыта кыттара. 4-5-тии сыарҕаны тиэйэн аҕалан сүөһүгэ сиэтэллэрэ.
           1943 сыл кыһына уонна сааскыта улахан ыарахан буолбута. Эр дьон арыыйдара барыта армияҕа барбыта. Билиҥҥи курдук, оҕобун-дьиэбин көрөбүн диэн олорунуу суоҕа, ол туһунан ким да санаатыгар оҕустарбат этэ. Сайыны быһа күҥҥэ 60-70 суотай сиртэн итэҕэһи охсубат дьон бааллара. Оҕонньоттор да хаалсыбаттара. Бу – аччык дьоҥҥо улахан үлэ этэ. Киэһэтин баран охтон түһэ сылдьар буолаллара. Дьахталлар эмиэ 50 суотайы охсоллор этэ. Онтон кыһынын 1,5 (балтараа) көстөөх сиртэн оҕуһунан от тиэйэллэр. Хонуу үлэтин араас сэбин-сэбиргэлин түүннэри-күнүстэри түбүгүрэн оҥостоллоро. Сылга отуччаҕа чугаһыыр ат-оҕус сыарҕатын оҥороллоро. Бурдук астааһыныгар малатыылканы үлэлэтэллэрэ.
           1948 с. Тарабукиттар дьиэ кэргэн 4 киһитигэр: Матренаҕа, Анастасияҕа, Герасимҥа уонна Марфаҕа Сталинскай мэтээллэр туттарыллыбыттара «За доблестный труд в годы Великой Отечественной войны 1941-1945гг.»

Лукашевич Валя 9 кл